قلعه بابک

قلعه بذ

کشور	ایران
استان	آذربایجان شرقی
شهرستان	کلیبر
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	قلعه جمهور

بذ یا بذین (شاید نام ۲ مکان باشد) به ناحیه کوهستانی (کورَ) در آذربایجان گفته می‌شود که محل قلعه و پایگاه بابک خرمدین در طی شورش علیه خلافت عباسی (۸۱۶ تا ۸۳۷ میلادی) بوده است.این قلعه اقامتگاه و مرکز فرماندهی بابک خرمدین در طی شورش علیه خلافت عباسی بوده است.

در نوشتار مورخین اسلامی

ابن‌خردادبه، بذ را رستاقی در آذربایجان نوشته و شهر بذ را «مدینة بابک» نامیده است . طبری، بذ را قریه و شهری در حدود اردبیل نوشته است . مطهربن طاهر مقدسی آن را شهری با دیوارهای استوار خوانده است . ابن ندیم از آنجا به عنوان سرزمینی کوهستانی یاد کرده است . یاقوت آن را کوره‌ای میان آذربایجان و اران نوشته است. مسعودی، بذ را به صیغة تثنیه، بذین نامیده که در کنار رود ارس واقع بوده است. وی در جایی بذین را ناحیه و کوهی در آذربایجان دانسته، در جای دیگر آن را در آذربایجان و اران نوشته است. ابن عبدالمنعم نیز کوه بذین را در اران دانسته استابودُلَف و یاقوت ذکر کرده اند که آب و هوای قلعه بذ ابری و مه‌آلود است

بذین

نمایی از قلعه بابک

عنوان بذین موجب بروز این اندیشه شد که گویا دو بذ، یکی در جنوب و دیگری در شمال رود ارس وجود داشته است. برخی از محققان بذین را در آذربایجان، اران و بیلقان پنداشته‌اند، حال آنکه بیشتر محققان، بذ را جایی در سرزمین اردبیل دانسته‌اند.یعقوبی می‌نویسد که ابوجعفر (منصور خلیفة عباسی)، یزید بن حاتم مهلبی را والی آذربایجان قرار داد و یزید، یمنیها را از بصره به آنجا گسیل داشت و روادبن مثنی ازدی را در تبریز تا بذ فرود آورد . اما از نوشتة دینوری به سهولت می‌توان دریافت که بذ در جنوب رود ارس واقع بوده است. وی می‌نویسد که بابک در بذ به مقابلة افشین شتافت، ولی چون دید لشکریان افشین او را از هر سو احاطه کرده و راه‌ها را بر او بسته‌اند، از رود ارس گذشت و به جانب ارمنستان رفت. مینورسکی بذین را ناحیه‌ای در آذربایجان نامیده که در جنوب رود ارس نهاده شده است. وی ارس را رودی دانسته که از میان بذین در آذربایجان و کوه ابوموسی درخاک اران می‌گذرد

جغرافیا

نمایی از قلعه بابک

این منطقه بین آذربایجان و اران، نزدیک به رود ارس قرار دارد.سعید نفیسی نه تنها ناحیه، بلکه شهر و کوهستان بذ یا بذین را در مشرق دشت مغان نزدیک ناحیه طالش کنونی و در مجاورت کرانه غربی دریای مازندران نوشته است. این شهر در ۲۱ فرسنگی اردبیل بر بلندی کوهی واقع بود که بقایای دژ بذ یا قلعة جمهور ( به احتمال مأخوذ از کوه‌های جمهور) در آنجا قرار داشته است. کسروی محل شهر بذ را در جنوب رود ارس در قراچه داغ کنونی و شمال شهر اهر، اندکی مایل به شرق دانسته است. این نظر بعدها مورد تأیید باستان‌شناسان قرار گرفت و معلوم شد که قلعه جمهور در ۵۰ کیلومتری شمال شهرستان اهر و در ارتفاعات غربی شاخه‌ای از رود بزرگ قره‌سو در ۳ کیلومتری جنوب غربی کلیبر واقع است. بنای قلعه جمهور یا دژ بذ شامل قلعه و قصر، بر فراز قله‌ای به ارتفاع بیش از ۲۳۰۰ تا ۲۶۰۰ متر است که اطراف آن را دره‌هایی به عمق ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر فرا گرفته است. تنها از یک راه تنگ و دشوار می‌توان به این قلعه راه یافت

راه دسترسی به قلعه از سه طرف می باشد:.

1– مسیر قلعه دره‌سی که در جنوب قلعه واقع شده است و صعب العبور می‌باشد.

2– مسیر هتل بابک که کمی بالاتر از روستای شجاع‌آباد است.

3– مسیر ییلاق که ۱/۵ کیلومتر از مسیر را می‌توان با اتومبیل طی کرد که نسبت به دو مسیر قبلی بهتر است.

مشخصات ظاهری قلعه

Babak Fort - قلعه بابک

قبل از این که به دروازه قلعه برسیم از معبری عبور می کنیم، این معبر به صورت دالانی است و فقط گنجایش عبور برای یک نفر را دارد و دو نفر به سختی از آن می توانند بگذرند. معبر در فاصله دویست متری دروازه قلعه و مقابل آن واقع است. ورود هر تازه وارد سپاهی و غیره، کوهبانیه‌ها راکه در دو برج طرفین دروازه موضع داشته‌اند متوجه می‌کرده است. جایگاه کوهبانیه‌ها در بلندی واقع است و بنابر این به هر چیز و هر کس تسلط کامل داشته‌اند. این برج‌ها یکی مخروطی و دیگری مدور واستوانه‌ای از سنگ‌های تراشیده با ملاط ساروج استوار ساخته شده‌اند. باروها که از نوعی سنگ خارا ساخته شده تمام درزهای کوهستان را بسته است. برای نفوذ به داخل بنا بایستی حتما از دروازه گذشت و از کوهستان راهی برای ورود وجود ندارد. نزدیک شدن وسایل قلعه کوب، منجنیق و آتش افکن به این قلعه تقریبا ناممکن بود.

بنای دژ که دو طبقه و سه طبقه است که پس از ورودی قرار گرفته است و پس از آن تالار اصلی وجود دارد که اطراف آن را هفت اطاق فرا گرفته است، اطاق‌هایی که به تالار مرکزی راه دارند. در قسمت شرقی دژ تاسیسات دیگری مرکب از اطاق‌ها و آب انبارها ساخته شده است. سقف آب انبارها با طاق جناغی و گهواره‌ای استوار شده‌اند. محوطه داخلی آن‌ها نیز به وسیله نوعی ساروج غیر قابل نفوذ گردیده و به هنگام زمستان از برف و باران پر شده و در تابستان و هنگام مضایق و محاصره‌ها از آب آن‌ها استفاده می‌شد. در سمت شمال غربی دژ پلکان‌هایی سرتاسری وجود داشته که اکنون ویران شده و قسمت‌هایی از آن بیرون خاک است و تنها راه صعود به بخش‌های مرتفع‌تر بناست.

تاریخچه

از جغرافیای تاریخی بذ، در دوره پیش از اسلام، اطلاع چندانی در دست نیست، ظاهراً در دوره هخامنشیان کادوسی‌ها، از اقوام ساکن کرانه‌های جنوب غربی دریای خزر، در آنجا زندگی می‌کرده‌اند و جنگ‌هایی نیز با هخامنشیان داشته‌اند. کسروی می گوید که کادوسی‌ها همان قوم طالش‌اند. از آن به بعد، تا قرن هشتم، از بذ اطلاعی در دست نیست . در این قرن، حمدالله مستوفی درباره اهالی کلیبر، که نزدیک بذ بوده‌اند، می‌نویسد: «مردمش از ترک و طالش ممزوج‌اند». در اوایل دوره اسلامی ، بذ به منطقه‌ای گفته می‌شد که در قسمتی از قره‌باغ ـ یا درست تر قره جه داغ ـ آذربایجان قرار داشت و از شمال به رود ارس، از مشرق به قسمت سفلای رود قره سو و دشت مغان و از جنوب به ناحیة اهر ( در دوره اسلامی به اهر، مَیْمَذ می گفتند و مرکز آن نیز اهر بود)، و از مغرب به رود کلیبر محدود می شد. بذ از لحاظ جغرافیایی تقریباً منطقه‌ای بسته بود. امروزه، رودهای قره سو و سَلین چای و کلیبر و ارس آن را از شمال و مشرق و مغرب مسدود می کنند و از جنوب نیز کوه‌های شِیوَر آن را دربرگرفته است. رسیدن به منطقه هشتادسر تنها از دره رودهای اهر و قوری چای و کجرود امکان دارد. راه عمده این منطقه ییلاقی، که محل دامداری است، به دشت مغان (منطقة قشلاقی )، تنها از شیارهای گرانکوه هشته سر و از کنار مسیر رودهایی است که از مشرق آن به رود قره سو می ریزد. بذ از شمال و شمال غربی به رود ارس ، و از کرانه های جنگلی رودهای سلین چای و کلیبر به مناطق غربی راه داشت . امروز نیز این منطقه با جاده‌ای که از کناره‌های رود سلین چای می‌گذرد، به کرانه‌های جنوبی رود ارس می پیوندد. از مآخذ تاریخی چنین برمی آید که قلمرو سیاسی بابک بارها گسترده‌تر از جغرافیای تاریخی بذ بوده است و بذ بیشتر به دره‌های شمالی گرانکوه هشته سر و قلعه های آن ، بویژه به باروها و دهکده‌های واقع در آن ، گفته می‌شد.

این قلعه در ۹ رمضان ۲۲۲ ه ق/۱۵ آگوست ۸۳۷ بدست نیروی‌های افشین فتح و ویران شد. بذ در اشعار شاعران عرب همچون حسین بن ضحاک باهلی، ابو تمام و بُحتری ذکر و توصیف شده است. ابودلف مسعر بن مهلهل خزرجی مهدی بوده‌اند.

جاذبه‌های گردشگری

این قلعه باستانی توسط جنگل ارسباران احاطه شده است و به علت وجود زیبایی‌های طبیعی و ویژگی‌های تاریخی قلعه بابک از مکان‌های دیدنی استان آذربایجان شرقی می‌باشد که سالیانه علاقه‌مندان بسیاری را ره‌سپار این منطقه می‌کند.